وقتي از اندامهاي مورد نظر يك گياه دارويي بيشترين مقدار ممكن مواد موثره استخراج گردد در واقع محصول دلخواه به دست آمده است.از اين رو زماني بايد اقدام به جمع آوري گياهان نمود كه اندامهاي مورد نظر محتوي حداكثر مقدار ماده موثره باشد. ماده موثره موجود در پيكر رويشي، در مرحله ي طرحي، مناسبترين كيفيت را دارد. گلهاي حاوي مواد دارويي،زماني كه كاملاً باز مي شوند از بيشترين مقدار ماده موثره برخوردارند. ميوه ها وبذورگياهان وقتي كه كاملاً رسيده باشند مقادير فراواني ماده موثره دارند. پوست گياهان در اوايل بهار قبل از رويش گياهان، بيشترين ميزان ماده دارويي را شامل است. مواد موثره موجود دراندامهاي زير زميني گياهان (ريشه ،ريزم،و...) دراواخر دوره رويشي (پاييز ))به حد اكثر ميزان خود مي رسند. (5 امید بیگی p:212 وزمستان)
اندامهاي گياهي مورد نظر(برگها، ساقه هاي جوان،گلها،ريشه هاو...)پس از جمع آوري ،مقادير فراواني رطوبت در خود دارند. وجود رطوبت براي رشد قارچها وساير عوامل بيماري زا مناسب است.بدين ترتيب نگهداري آنها براي مدت بسيار كوتاه غير مقدور بوده و اين اندام ها رابايد طوري خشك نمود كه بعداًبتوان به خوبي از آنها استفاده كرد. خشك كردن اندامها به طور صحيح ومناسب به جهت انبار نمودن آنها براي مدت طولاني يكي از فرايندهاي بسيار مهم پس از برداشت تلقي مي شوند پس ازخشک کردن استخراج اسانس Extractionofessentiel ail از در برنامه های مربوط به استفاده از گیاهان دارویی جایگاه عمده ای دارد.

تقطير ممكن است به يكي از دو روش زير انجام گيرد:
1-تقطير ساده: با اين روش، مي توان اقدام به جدا كردن مواد تشكيل دهنده مايعاتي نمود كه آن مواد نقاط جوش متفاوتي دارند در اين اقدام با افزايش درجه حرارت مواد تشكيل دهنده يك به يك، به حسب نقطه جوش خود به تدريج بخار و از هم جدا مي شوند.
Water Distillation2-تقطير با آب
از اين روش براي جداسازي مواد غير محلول در آب( مثل اسانسها) استفاده مي شود. در واقع آب و اسانس با هم تقطير مي شوند. با استفاده از اين روش به آساني مي توان اسانسها را از گياهان مورد نظر استخراج نمود. وقتي مخلوط بخارهاي آب و اسانس به محيطي با فشار هواي كمتر رسيد، چون نقطه ي ميعان آب بانقطه ميعان اسانس يكسان نيست، پس در دو فاز متفاوت قرار مي گيرند در اين حالت رابطه زير برقرار مي گردد:
P=Pv+Po
(P ؛فشار داخل دیگ،PV ؛فشار بخار آب و PO؛فشار جسم فرار یعنی اسانس)
به طور كلي در محيط بخار آب، فشار هواي كمتري وجود دارد ودر فشار كمتر نقطه جوش اسانس پايين مي آيد و در دماي كمتري تبخير مي شوند. براين اساس ميتوان اسانسهايي بانقطه جوش 300درجه سانتي گراد را استخراج نمود. اسانس پس ازاستخراج از اندام مورد نظر، به صورت ذرات كوچك همراه باذرات بخار آب به سردكن هاي مخصوص هدايت مي شود و در آنچا به صورت قطره هاي مايع همراه با قطره هاي آب ازسردكن خارج ميگردد. قبل ازعمل تقطير بايد مقدار بخار آب را به منطور استخراج مقدار مشخصي از اسانس ، محاسبه نمود. بدين منظور از رابطه زير ميتوان استفاده كرد:


در رابطه فوق: Go وزن اسانس، Gv وزن بخار آب، Mo وزن مولکولی اسانس، Mv وزن مولکولی آب، Po فشار اسانس، Pv فشار بخار آب می باشد.
با مشخص بودن فشارآب و فشار اسانس، مي توان از رابطه بالا چنين استنباط كرد كه مثلاً براي توليد يك كيلوگرم اسانس چه مقدار بخار آب مورد نياز است. براي مثال براي توليد يك كيلوگرم تركيبات تزپيني اكسي‍ژن دار، به 8 كيلوگرم بخار آب وبراي تولید يك كيلوگرم تركيبات سزكويي ترپن به 18 كيلوگرم بخار آب نياز خواهد بود. به طور عملي مقادير بيشتري بخار آب نياز است.
2- اسخراج اسانس به وسيله حلال
ديگ استخراج از گياه مورد نظر پر مي شوند. سپس حلال مورد نظر روي آن ريخته مي شود، اين حلال ، ميتواند تولوئن، هگزان،پنتن، بنزن Banzen یا سايرحلال هاي شيميايي مناسب باشد. در اين مرحله درجه حرارت را مي توان تا نقطه جوش حلالها (60 تا80 درجه سانتيگراد )تنظيم كرد. يا پس از چند ساعت تا چند روز ماندن گياه در حلال(Maceration) در دماي محيط به حلال از مواد موثره گياه مورد نظر اشباع مي شود. حلال پس از مناسب شدن جدا شدن از گياه وارد ديگ تغليظ مي شود. در ديگ تغليظ، در محيط خلاء تحت تاثير حرارت قرار مي گيرد. تا مقداري حلال خارج و نسبت ماده حل شده گياهي به حلال1به10 برسد. محصول حاصل كانكرتCancret نام داردكه كم وبيش غليظ است. عمل استخراج با اضافه كردن الكل اتيليكEthilic alcohol تكرار مي شود با كاهش درجه حرارت مومها وساير مواد نا مناسب رسوب مي كند. محلول الكلي صاف و سانتريفو‍ژ مي گردد تا بقاياي مواد نامناسب از محلول جدا شود. سپس الكل در دماي محيط ودر خلاءاز محيط خارج مي شود. آنچه باقي مي ماند در الكل محلول خواهد بود. پس از حل اين ماده در الكل يا بنزن محلول صاف مي شود. حلال مجدداً تقطير شده و حاصل آن يك ماده غليظ نيمه جامد به نام رزينوئيدResinoidمي باشد.
استخراج اسانس به وسيله فشار سردCoold press:
پوست اكثر گياهان خانواده مركبات (نظير نارنج،ليمو،پرتقال و...)داراي اسانس مي باشند. اسانسهاي مذكور به درجه حرارت بالا بسيار حساسند و معمولا ًدر 100 درجه سانتي گردد تجزيه مي شوند. از اين رو اين نوع اسانسها را نمي توان به وسيله تقطير با بخار آب يا ساير روشهاي تقطير مبتني بر دماي بالا استحصال نمود (8،p264،اميد بيگي)در اين موارد معمولا پوست ميوه گياهان مذكور را به منظور استخراج اسانس يا تحت تاثير فشارهاي مكانيكي مناسبي قرار مي دهند. ويا پس از كوبيدن وله كردن آنها،مواد حاوي اسانس وساير تركيبات را از آن خارج مي كنند(6و8،p264،اميد بيگي) روش ديگري كه براي جدا كردن اسانس مرکبات وجود دارد، عبارت است از متلاشي كردن غده هاي محتوي اسانس پوست ميوه با ماشين مخصوص به طوري كه، صفحات دنده اي ماشين،غده هاي محتوي اسانس سطح پوست ميوه را مي تراشند و اسانس را از آن خارج مي كنند (13،p264،اميد بيگي). در هر دو حالت فوق ،مخلوط اسانس و ساير تركيبات پوست مركبات را داخل سانتريفو‍ژ ريخته ودر سرعت بالا و دماي پايين اقدام به جدا كردن اسانس مي نمايند.
عطرگيري به وسيله روغنهاي جاذبEnflurage
اين روش به منظور استخراج مواد معطر گلها براي تهيه عطر به كار مي روند.و در كشور فرانسه (بخصوص صنايع عطر وادكلن سازي جنوب فرانسه )كاربرد فراواني دارد. در اين روش پس از قرار دادن يك لايه چربي روي شيشه هايي كه بدين منظور تعبيه شده اند(شيشه هاي مذكور در ابعاد مشخص داخل چارچوب هايي از جنس چوب قرار گرفته و در طبقات خاص خود جابجا مي شوند) بعد اقدام به جدا كردن گلبرگها از گل مورد نظر مانند بهار نارنج وياس كرده، و آنها را تك تك روي لايه چربي قرار مي دهند. پس از 24 ساعت (معمولاً اوايل صبح)، اقدام به برداشتن گلبرگهاي روز قبل و قرار دادن گلبرگهاي جديد مي نمايند. پس از چندين بار تكرار اين عمل، مواد موثره موجود در گلبرگها در داخل چربي حل مي شوند(چربي به عنوان حلال عمل مي كند) سپس چربي ها را جمع آوري كرده و به آن مقادير مناسبي الكل يا حلال مناسب ديگر مي افزايند. در اين مرحله مواد معطر موجود در چربي داخل الكل (یا حلالهاي ديگر) حل مي گردد كه با تبخير حلال مي توان به مواد موثره مورد نظر دست يافت.استخراج مواد مورد نظر به روشهاي مذكور گران است وبه مواد شيميايي خاصي نيازدارد. همچين اكثر مواد شيميايي مورد استفاده در اين روش آتشزا وخطرناكند وتنها هنگامي مواد به روش فوق استخراج مي گردد كه اين عمل به روش تقطير با بخار آب(به دليل احتمال از بين رفتن مواد معطر درتقطير با بخار آب) امكان پذير نباشد. كميت و كيفيت اسانسها تحت تاثير روش استخراج انها قرار مي گيرد.

آشنایی با اسانس هااسانس ها مايعاتي فرار، منعكس كننده و تركيباتي معطر و بي رنگ با منشأ ترپني و الكلي و ... مي باشند. اسانس ها مخلوطی از مواد مختلف با ترکیبات شیمیایی بسیار متفاوت از یکدیگر بوده و دارای بوی بسیار قوی و نافذ می باشند. از آنجایی که اسانس ها عمدتا از ترکیبات غیر قطبی تشکیل شده اند ، در دمای محیط و در مجاورت هوا تبخیر می شوند و به همین دلیل به آنها روغنهای فرار، روغنهای معطر، روغنهای استری و یا اسانس های روغنی می گویند. البته این خاصیت اسانس ها از آن ها ترکیباتی بسیار کاربردی ساخته است چرا که فراریت باعث می شود تا بوی ناشی از این ترکیبات در فضا به خوبی منتشر شود. چرا انسان به سمت استفاده از اسانس گرایش پیدا کرد؟به طور کلی ذائقه بشری همواره انسان ها را به استفاده بیشتر از چیزهایی که می توانند نقش ایجاد تحول در روزمره گی زندگی را بر عهده داشته باشند سوق داده است. یکی از چیزهایی که توانسته این حس بشری را برانگیخنته کند ، مواد معطر و در راس آنها اسانس ها بوده است. البته اینکه چرا بعضی از روایح در گذر تاریخ لقب بوی خوش و بعضی دیگر بوی نا خوش را به خود گرفته اند شاید مفهومی صرفا انتزاعی نباشد ولی باید پذیرفت که تنازع بر سر تخصیص درصد عینی بودن و ذهنی بودن می تواند این امر را به موضوعی مورد علاقه برای فلاسفه مبدل کند که به علت فاصله گرفتن از موضوع مورد بحث ما ازآن به سرعت عبور می کنیم.البته استعمال اسانس ها به عنوان شاخص ترین مواد معطر (باید توجه داشت تمام مواد معطر اسانس نیستند و تمامی اسانس ها از بویی خوش برخوردار نیستند) به دوران باستان باز می گردد. نوشته هایی بدست آمده است که نشان می دهد مصریان ۴۰ قرن قبل از میلاد می دانستند که چگونه اسانس ها را از گیاهان بدست آورند به طوریکه آنها در آن زمان (در حدود ۴۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح) از روغنهای معطری که از گیاهان بدست می آوردند برای انجام مناسک مذهبی، آئین ها و مداوای بیماران و نیز مومیایی کردن فراعنه استفاده می کردند. اسانس ها دارای چه خصوصیاتی هستند؟به طور کلی اسانس ها ترکیبات بی رنگی هستند، بخصوص اگر تازه و خالص تهیه شده باشند. با گذشت زمان به علت اکسید شدن رنگ آنها تیره می گردد. این مواد در الکل کاملا حل می شوند، در صورتی که با آب غیر قابل اختلاط (به علت خاصیت غیر قطبی که دارند) هستند. اما به اندازه کافی در آب حل شده و بوی خود را به آن انتقال می دهند (مانند عرقیات گیاهی از جمله گلاب) .مواد اصلی موجود در اسانس ها در اثر حرارت و گرما تغییر می یابند و این یکی از دلائل پیچیده شدن فرایند استخراج اسانس ها می باشد. چرا که ما از یک سو برای خارج نمودن اسانس از گیاه مورد نظر به حرارت نیاز داریم و از سوی دیگر این حرارت به ترکیبات مهم اسانس آسیب می زند. به طوریکه امروزه اسانس های مرغوب از یک گیاه که دارای فاکتورهای استاندارد از یک اسانس ایده آل باشد ، بسیار گرانقیمت می باشد.البته یگانه دلیل گران بودن بخش اعظمی از اسانس ها این عامل نمی باشد بلکه عواملی چون، مقدار کم اسانس در گیاهان وابستگی شدید به شرایط آب و هوایی و هم چنین نبود پژوهش و به تبع آن علم و دستاورد معتبر علمی-کاربردی در این زمینه(به ویژه در کشور ما) مزید بر علت شده است.اهمیت و کاربرد اسانس ها:اسانس ها امروزه کاربرد گسترده ای در زندگی بشردارند.عمده مصرف اسانس ها به دلیل معطر بودن و داشتن طعم هایی منحصر به فرد و دل چسب در صنایع غذایی، عطرسازی و لوازم آرایشی، داروسازی می باشد.ضرورت ایجاد رشته شیمی و فناوری اسانس:کشور ما ایران به دلیل برخورداری از شرایط خاص آب و هوایی و بهره بردن از اقلیم های متنوع ، رویشگاه مناسبی برای بسیاری از گونه های گیاهی است و در این میان گیاهان اسانس دار سهم بسزایی دارند؛ به طوریکه گونه های متنوعی از آنها در نقاط مختلف ایران یافت می شود. اما متاسفانه تولید و بهره برداری از این منابع عظیم بسیار کم تر از توان بالقوه کشور عزیز ما می باشد.از مهم ترین عوامل وجود این وضعیت می توان به سه عامل زیر اشاره نمود؛اول:عدم وجود نیروی انسانی آگاه و کار آزموده دوم:کمبود دانش مورد نیاز وکافی در زمینه استخراج و استاندارد سازی این محصول بر اساس استاندارد های روز دنیاسوم:عدم شناخت کافی از اسانس ها( به عنوان دسته ای مهم از ترکیبات شیمیایی ) و گیاهان مولد آنخیلی خوب بود ممنون. ولی کامل نبود. کاش راجع به تعیین نوع ماده استخراج شده هم مطالبی باشه. در ضمن چند سالی هستش که دانشگاه کاشان واحد علوم تحقیقاتش رشته ای رو تو ارشد آورده بنام شیمی اسانس.

 

 

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: